तितेपातीको प्रयोग र महत्व

परिचय:

तितेपाती एक बाह्रमासे बिरुवा हो जुन युरोप, एशिया र अफ्रिकाका केही भागहरूमा मुलत पाइने गरिन्छ। अहिले यो उत्तर अमेरिका सहित विश्वका धेरै भागहरूमा फैलिरहेको छ। नेपाल लगायत थुप्रै देशहरुमा परापुर्बकालदेखी तितेपाती विभिन्न औषधिको रुपमा प्रयोग भएको पाइन्छ। तितेपतिलाई अंग्रेजीमा Mugwort पनि भनिन्छ। यसको बैज्ञानिक नाम Artemisia vulgaris हो। यो बिरुवा परिवार Asteracea अन्तर्गत पर्दछ।तितेपातिको माथिल्लो पातको सतह चम्किलो हरियो र चिल्लो हुन्छ, जबकि तल्लो पातको सतह हल्का हरियो रंगको र धेरै रौ ले ढाकेको हुन्छ। पातहरू सामान्य गोदावरी फुलका जस्तै देखिन्छन्, र कुच्दा गन्ध पनि आउने गर्दछ। Mugwort सामान्यतया फोहोर क्षेत्र, फूल नर्सरी र बाझो ठाउमा पाइन्छ।

चित्र: तितेपाती

तितेपाती खाद्य बिरुवा Wormwood (Artemisia absinthium) संग भ्रमित हुन सक्छ। यिनीहरुलाई पातहरूको जाँच गरेर छुटयाउन सकिन्छ। तितेपातीका पातहरू माथि हरियो र तल सेतो हुन्छन्, र तिनीहरूको टुप्पो चुच्चो र बैजनी डाँठहरू हुन्छन्, जबकि Wormwood का पातहरूको माथि र तल दुबैतिर
चाँदी जस्तै हुन्छन् र फूलहरू बढी आकर्षक हुन्छन्।

चित्र: Wormwood

चित्र: तितेपाती

खाद्य भागहरू:

तितेपातीका पातहरू सुगन्धित र थोरै तीतो हुन्छन् र काँचो वा पकाएर खान सकिन्छ। कलिला वसन्त अंकुरहरू पकाउन सकिन्छ। पात, फूल र जरालाई चियाको रूपमा प्रयोग गर्न सकिन्छ। Hops लोकप्रिय नभएसम्म मगवोर्ट सामान्यतया बियरमा स्वादको रूपमा प्रयोग गरिन्थ्यो।

बासस्थान:

तितेपाती फोहोर क्षेत्रहरूमा, विचलित क्षेत्रहरूमा, रेलमार्गको छेउमा, काठको किनारमा बढ्न रुचाउँछन्। यस बिरुवा पूर्ण वा आंशिक घाम र चिसो देखि थोरै सुख्खा अवस्थाहरूमा हुन्छन। यो विस्तृत जलवायुमा प्रशस्त मात्रामा पाएको छ र उत्तरी हिमालय को उच्च पहाडी क्षेत्रहरु देखि दक्षिण अमेरिका को तातो समशीतोष्ण क्षेत्रहरुमा समेत पाइएको रिपोर्ट गरिएको छ।

छुट्याउने विशेषताहरु:

तितेपातीका फूलहरू धेरै अनौठो हुन्छन् किनकि यसका फूलहरू प्यानिकलहरूमा बढ्छन्, तिनीहरू धेरै साना हुन्छन्, र रातो वा हरियो पहेंलो हुन्छन्। पातहरूमा एक छुट्टै सुगन्ध हुन्छ। माथिल्लो फूलका डाँठहरू बाहेक डाँठहरू प्रायः कपालहिन हुन्छन् र तिनीहरू सामान्यतया लगभग १ मिटर ३ इन्च अग्लो हुन्छन्।

चित्र: तितेपातीको बिरुवा

चित्र: तितेपातीको फुल

प्रयोग हुने बिरुवाको भाग: पात र सम्पूर्ण बोट

औषधीय प्रयोग:

ऐतिहासिक रूपमा, तितेपाती संसारको विभिन्न भागहरूमा चिकित्साको परम्परागत प्रणालीमा प्रयोग गरिएको पाइन्छ।पुरातन समयमा तितेपाती सबै निको पार्ने बिरुवाहरुको रूपमा देखिन्थ्यो। इजिप्टमा, यो देवी आइसिस र फारसी रानी आर्टेमिसियालाई समर्पित थियो; उनले यसलाई 400 ईसा पूर्वमा व्यक्तिगत औषधीय बिरुवाको रूपमा प्रयोग गरेकी थिन्। ग्रीक र रोमी दुवैले तितेपातीको प्रयोग पाठेघरको संकुचन गरेर बच्चा जन्माउनको लागि गरिन्थ्यो। यो अझै स्पष्ट छैन कि Artemisia vulgaris नाम फारसी रानी वा ग्रीक देवी आर्टेमिसबाट आएको हो। यसबाहेक, तितेपाती थाकेको खुट्टा र खुट्टालाइ राहत दिन मध्ययुगमा प्रयोग गरिएको थियो। साथै, पारासेलसस र हिल्डेगार्ड भोन बिन्जेन जस्ता धेरै प्राकृतिक चिकित्सकहरूले तितेपाती र यसको प्रयोग विभिन्न उपचारको लागि उल्लेख गरे। तितेपातीमा एन्टिब्याक्टेरियल, एन्टिफंगल र एन्टिस्पास्मोडिक विशेषताहरू हुन्छन ।

· पेटको अल्सर, एनोरेक्सिया, छातीको जलन, हाइपर एसिडिटी, पाचन अंगको ऐंठन, एमेनोरिया र एपिलेप्सी विरुद्ध प्रयोग गरिन्छ।
· यसको तेल खुट्टा दुखाइ र मांसपेशी दुखाइमा प्रयोग गरिन्छ र यसले बाथ रोगलाई कम गर्न मद्दत गर्दछ।
· तितेपातीलाई चियाको रूपमा पिउन सकिन्छ, जसले केन्द्रीय स्नायु प्रणालीलाई आराम दिन सक्छ र यो घबराहट र अनिद्रा विरुद्ध प्रभावकारी साबित भएको छ।
· यो सिस्टिटिस, पुरानो डिम्बग्रंथि सूजन र योनि स्राव विरुद्ध प्रभावकारी छ। तर, ज्वरो आएमा यो लिनु हुँदैन र प्रारम्भिक गर्भावस्था भएका महिलाले पनि यसबाट बच्नुपर्छ ।
· तितेपातीलाई भारी खाना पचाउन प्रयोग गर्न सकिन्छ किनभने यसले पाचन रसको उत्पादनलाई उत्तेजित गर्छ।
· पातहरू खानामा स्वादिष्ट मसलाको रूपमा प्रयोग गरिन्छ, र तिनीहरूले पित्त रसको मात्रा बढाउँछन्, जुन बोसो पाचनका लागि शक्तिशाली हुन्छ।
· आधुनिक अनुसन्धानले पाठेघरलाई बलियो बनाउने इनुलिन, ट्यानिन, सिनेओल, रेसिन, तितो पदार्थ र थुजोन जस्ता महत्वपूर्ण तत्वहरू पहिचान गरेको छ।
· भिजेको र सुख्खा दमको सुविधा र मद्दत गर्दछ।
· श्वासप्रश्वासको समस्यालाई निदान गर्छ।
· नेपालमा प्राचीनकालदेखि धामी/झाक्रीहरुले मस्तिष्क र मस्तिष्क सम्बन्धि रोगहरूको लागि प्रयोग गरेको पाइएको छ।
· कीराहरूलाई भगाउन र पेट सफा गर्न मद्दत गर्दछ।
· अनियमित महिनावारी, र उच्च रक्तचापको लागि प्रयोग गरिन्छ।
· पातहरू र फूलका डाँठहरू एन्थेलमिन्टिक, एन्टिसेप्टिक, एन्टिस्पास्मोडिक हुन् र स्नायु दम र मस्तिष्कको रोगहरूमा प्रयोग गरिन्छ।
· भोक बढाउन पनि सहयोगी मानिन्छ।
· बिरुवाको रस नेपालमा पखाला, पेचिश र पेट दुखाइको उपचार गर्न प्रयोग गरिन्छ।
· यो आँखा धुनेको रूप मा प्रयोग गरिन्छ जहाँ यो आँखामा जलन कम गर्न प्रयोग गरिन्छ।
· घाउको उपचार गर्न बिरुवाको पेस्ट बाहिरी रूपमा लगाइन्छ गरिन्छ।